Średniowiecze


Ramy czasowe
Średniowiecze sytuuje się między V a XV wiekiem. Ten tysiącletni okres to nie tylko określona epoka literacka, ale także epoka kulturowa w Europie. Za początek epoki uznaje się rok 476, kiedy nastąpił upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego, zaś koniec wyznaczają takie wydarzenia, jak wynalezienie druku przez Gutenberga (1450 rok), upadek Konstantynopola (1453 rok) oraz odkrycie Ameryki przez Kolumba (1492 rok).

Podstawowe wyznaczniki epoki
  • Najważniejszym punktem odniesienia był Bóg (teocentryzm);

  • Uniwersalizm – dominacja myśli chrześcijańskiej w całej Europie;

  • Łacina jako powszechny język średniowiecza.


Główne tematy, motywy i koncepcje średniowiecza
  • Scholastyka – nauka uzasadniająca rozumowo prawdy wiary (zrównanie wiedzy i wiary);

  • Augustynizm – filozofia, której twórcą był święty Augustyn. Swe poglądy wyraził w dziele O państwie Bożym; odwoływał się do myśli Platona, dzieląc świat na sferę materialną i duchową. Twierdził, iż siłą sprawczą wszystkiego co istnieje jest Bóg, zaś człowiek ma prawo wyboru pomiędzy złem a dobrem. Zakładał prymat duszy nad ciałem, woli nad rozumem i łaski nad naturą;

  • Tomizm – system filozoficzny, którego podstawę stanowią poglądy uważanego za najwybitniejszego filozofa średniowiecza św. Tomasza z Akwinu. Odwoływał się on do poglądów Arystotelesa, za pomocą rozumu wyjaśniał prawdy wiary, swe przemyślenia na temat Boga, człowieka i świata zawarł w dziele Summa teologiczna. Jego podstawowym przekonaniem było twierdzenie o hierarchicznym porządku świata, na szczycie „drabiny bytów” stoi Bóg, zaś człowiek ma celowe, przewidziane przez Stwórcę miejsce;

  • Franciszkanizm – nurt filozoficzno-religijny związany z postacią św. Franciszka z Asyżu. Święty wybrał skrajne ubóstwo, zaś za cel życia uważał miłość wobec bliźnich. Podstawą ruchu religijnego w łonie Kościoła katolickiego zapoczątkowanego przez Franciszka była radosna, prosta wiara, płynąca z miłości do Boga i całego stworzenia;

  • Wzorce parenetyczne (od greckiego parainesis, czyli „zachęta”, „rada”) były to wzorce osobowe prezentowane przez średniowieczną literaturę, mające przybliżyć człowieka do Boga. Między innymi ukazywano wzorce rycerza, świętego czy władcy;

  • Etos rycerski – zespół reguł i zasad, którymi miał się kierować rycerz w dążeniu do doskonałości. Na pierwszym miejscu stawiał honor i wierność wobec władcy. Innymi zasadami była odwaga, bogobojność, umiar, gotowość poświęcenia życia czy szacunek dla dam;

  • Memento mori, czyli „pamiętaj, że umrzesz” – sentencja towarzysząca całej epoce średniowiecza, przypominająca o kruchości życia ludzkiego, kładąca nacisk na to, że celem życia ludzkiego jest wieczne życie po śmierci, a nie ziemska egzystencja;

  • Ars moriendi – sztuka umierania – zawierała szereg rytuałów i gestów mających towarzyszyć „godnej śmierci” (por. scenę śmierci Rolanda z Pieśni o Rolandzie;

  • Dance macabre, czyli taniec śmierci – motyw korowodu prowadzonego przez śmierć opisywaną jako kościotrup z kosą, w którym udział biorą przedstawiciele wszystkich stanów – duchowni, rycerze, władcy, ale i chłopi. Idea ta przypominała, że wobec śmierci wszyscy są równi. Karykaturalny obraz tańczącego korowodu służył między innymi oswojeniu wizji śmierci;

  • Motyw Sabat Mater DolorosaStała Matka Boleściwa – literacki motyw utrwalający wizerunek Matki Boskiej cierpiącej po śmierci syna na krzyżu.


Gatunki średniowiecza
  • Hagiografia – termin zawiera w sobie dzieła poświęcone życiu i działalności świętych w pierwszych wiekach chrześcijaństwa. Miała na celu wskazywanie wzorców poprawnych zachowań, dlatego opisywała heroiczne czyny i cnoty świętych;

  • Legenda – w średniowieczu były to opowieści, które należało przeczytać. Często opiewały żywoty świętych według określonego wzorca. Życiu przyszłego świętego towarzyszyły nadzwyczajne wydarzenia, często przechodził on metamorfozę – z grzesznika zmieniał się w wiernego bożego sługę, między innymi dzięki ascezie (wyrzeczeniu się dóbr doczesnych). Przykładem może być Legenda o świętym Aleksym.
  • Chansons de geste – pieśni o czynach, były to powstające we Francji od XI wieku poematy epickie opiewające czyny i przygody legendarnych lub historycznych bohaterów, często układały się w cykle (m.in. poświęcone wyprawom krzyżowym czy królowi Karolowi Wielkiemu);

  • Romans rycerski – utwór o jednowątkowej fabule, opisujący zawikłane sytuacje, intrygi, nieprawdopodobne zdarzenia i zbiegi okoliczności, mające najczęściej charakter awanturniczo-erotyczny; opiewał losy rycerza-kochanka i jego wybrankę serca;

  • Lament (plankt) – utwór poetycki opisujący żałobę, ból, nieszczęście, wyrażający bezradność wobec losu, nad wyrokami którego nie można zapanować; na przykład Lament świętokrzyski;

  • Misterium – gatunek średniowiecznego dramatu o tematyce religijnej często biblijnej, apokryficznej lub hagiograficznej;

  • Kronika – historyczna opowieść o dziejach przeszłych lub współczesnych, utrzymana w porządku chronologicznym zdarzeń. Łączy elementy faktograficzne i fikcyjne, ma często charakter moralizatorski, a także polityczny; w Polsce najlepszym przykładem jest Kronika polska Galla Anonima opisująca dzieje Polski od czasów najdawniejszych do panowania Kazimierza Krzywoustego.


Partner serwisu:

kontakt | polityka cookies