Antyk


Ramy czasowe

Antyk czyli starożytność to epoka, która dotyczy wszelkich kulturowych wytworów człowieka, które powstały od narodzin ludzkości do V wieku naszej ery (476 – upadek Cesarstwa Zachoniorzymskiego). Przede wszystkim odnosi się do kultury mieszkańców Grecji i Rzymu oraz tradycji judeochrześcijańskich, które promieniowały na cały ówczesny zachodni świat i stały się podwaliną późniejszej europejskiej cywilizacji.

Biblia – zbiór ksiąg ukształtowanych na przestrzeni wielu stuleci, będących dziełem wielu autorów zawierających zakorzenione w kulturze chrześcijańskiej moralne zasady. Jako dzieło literackie składa się na nie wiele gatunków (m.in. poemat, hymn, kronika, przypowieść, dialog filozoficzny, kazanie, mowa, list), jest źródłem wielu nieśmiertelnych archetypów, toposów i motywów.
  • Stary Testament – zawiera księgi uznawane zarówno w judaizmie, jak i religiach chrześcijańskich. Wyróżnia się księgi: historyczne, pouczające i prorockie. Pierwszą część Starego Testamentu stanowi Piecioksiąg nazywany przez Żydów Torą, czyli Prawem;

  • Nowy Testament – zawiera księgi uznawane przez chrześcijan, wśród nich można wyróżnić: księgi historyczne, czyli św. Mateusza, św. Marka, św. Łukasza, św. Jana oraz Dzieje Apostolskie; księgi dydaktyczne (listy) oraz prorockie - Apokalipsa św. Jana;

  • Księga Rodzaju – pierwsza z ksiąg Starego Testamentu, zawiera opis stworzenia świata i człowieka przez Boga w trakcie siedmiu dni i początki egzystencji człowieka najpierw w raju, a potem na ziemi, odpowiada m.in. na pytania o początek ludzkości i źródło grzechu. Kolejna część poświęcona jest historii patriarchów: od Abrahama do Józefa, oraz ponawianego przymierza z Jahwe;

  • Motyw raju – wprowadza do literatury , opowiada o rajskim ogrodzie – Edenie, miejscu życia pierwszych ludzi – Adama i Ewy. Niestety, na skutek zjedzenia jabłka z Drzewa Poznania (za namową węża) przez pierwszych rodziców zostali oni skazani na wygnanie (grzech pierworodny);

  • Motyw Hioba – wywodzi się z biblijnej Księgi Hioba należącej do tekstów dydaktycznych. Odwołuje się do postaci Hioba, który tak bardzo umiłował Boga, że mimo zsyłanych nań cierpień (choroba, ubóstwo) nie wyrzeka się Stwórcy, z pokorą przyjmując boskie wyroki. Historia Hioba wyjaśnia sens cierpienia niewinnych, podkreślając, że boskie plany dla człowieka zawsze pozostaną tajemnicą;

  • Księga Koheleta – jedna z ksiąg Starego Testamentu zawierająca przede wszystkim refleksje o przemijaniu. Głównym przesłaniem jest zdanie, iż wszystko jest marnością (marmość nad marnościami, po łacinie vanitas vanitatum). Kohelet naucza by w obliczu kruchości i krótkości człowieczego życia zachować umiar i rozsądek i dostrzegać piękne strony stworzonego przez Boga świata;

  • Pieśń nad Pieśniami – tytuł księgi Starego Testamentu poświęconej miłości. Utwór jest przykładem liryki miłosnej, ale stanowi także alegorię miłości Boga i człowieka (dla chrześcijan Jezusa i Kościoła);

  • Apokalipsa św. Jana – ostatnia księga Nowego Testamentu, nazywana także Objawieniem św. Jana należy do ksiąg prorockich i dotycz czasów ostatecznych, zapowiada koniec świata i zwycięstwo Chrystusa nad złem;

  • Alegoria – z starogreckiego - allēgora, czyli „mówię w przenośni”, postać, idea lub wydarzenie mające poza dosłownym, bezpośrednio ukazanym znaczeniem stały umowny sens przenośny (np. lilia jako alegoria czystości i niewinności, kobieta z przepaską na oczach – alegoria sprawiedliwości).


Mitologia grecka i rzymska
  • Mit – od greckiego mythos, czyli „opowiadanie”, „legenda”, oznacza historię przekazywaną od pokoleń, zawierającą zarówno element prawdy historycznej, jak i pierwiastki fantastyczne. Mity starożytne zawierały zbiór wierzeń ówczesnych mieszkańców Grecji czy Rzymu. Pomagały w zrozumieniu świata, jego powstania (mity kosmogoniczne) i rządzących nim praw. Powołały katalog bóstw i bogów, porządkowały świat, wyznaczały dobro i zło, przekazywały etyczne nakazy i zakazy. Miały niebywały wpływ na europejską które, powołując wiele gatunków literackich, a także wprowadzając funkcjonujące do dziś dzień mitologiczne motywy;

  • Archetyp – od greckiego archetypon, czyli „pierwowzór” to najdawniejszy wzorzec utrwalony w ludzkiej psychice, określający konkretne zachowanie, przeżycie czy wyobrażenie o świecie, w literaturze to pierwowzór postaci czy motywu (np. archetyp syna marnotrawnego z Biblii, Prometeusz – archetyp wyzwoliciela ludzkości);

  • Topos – odwieczny i stale podejmowane motyw lub temat będący świadectwem ciągłości śródziemnomorskiej kultury i uzewnętrznieniem jej archetypicznej wspólnoty, w antyku oznaczał stałe elementy wypowiedzi, wykorzystywane we wstępie lub zakończeniu mowy;

  • Mit o Syzyfie – mit opowiadający o odważnym Syzyfie, który w swej hardości potrafił sprzeciwić się bogom, a nawet ich oszukać, za swoje postępowanie został skazany na tragiczną karę – do końca swych dni będzie wtaczał na wzniesienie olbrzymi głaz, jednak tuż przy szczycie będzie on ponownie staczał się w dół. Stąd „syzyfowa praca” – praca nieprzynosząca efektu;

  • Mit o Prometeuszu – Prometeusz był wybawicielem ludzkości, to on miał ulepić człowieka z gliny i swojej śliny, następnie wykradł bogom ogień z Olimpu i przyniósł go na Ziemię, podobnie pomógł ludziom przy wyborze ofiary składanej bogom. Za swą postawę został przykuty do skał Tartaru, a przylatujący codziennie sęp miał wyjadać mu wciąż odrastająca wątrobę. Postawa prometejska – postawa poświęcenia się w imię wyższych racji;

  • Mit o Dedalu i Ikarze – mit o ojcu – Dedalu, znanym budowniczym i konstruktorze uwięzionym przez Minosa władcę Krety. Postanowił on wraz z synem – Ikarem – uciec z niewoli na skrzydłach zrobionych własnoręcznie z piór i wosku. Niestety, mimo ostrzeżeń, Ikar wzbił się za blisko słońca, które rozpuściło wosk i spowodowało upadek Ikara oraz jego śmierć. Ikar kojarzony jest z marzycielstwem, „bujaniem w obłokach”;

  • Epikureizm – kierunek filozoficzny, którego nazwa pochodzi od imienia starożytnego myśliciela, Zakładał, że podstawowym zagadnieniem filozoficznym jest ludzkie szczęście, którego źródłem były przyjemności;

  • Stoicyzm – kierunek filozoficzny zapoczątkowany Greka – Zenona z Kition. Uznawał cnotę za najwyższe i jedyne dobro. Zakładał, że warunkiem pełnego szczęścia oraz wolności człowieka jest zasada umiarkowania zarówno w smutku, jak i radości.


Wybrane gatunki starożytne

  • Epos – pierwszy gatunek literacki. Epos oznacza w języku greckim „słowo”, „opowieść”, „pieśń”. Epos jest to rozbudowany utwór najczęściej wierszowany, którego podstawą fabularną są mity, baśnie, podania, przekazy ludowe, wyobrażenia na temat historycznych, narodowych wydarzeń, pamięć o doniosłych postaciach i wydarzeniach, wyznawane zbiorowo wartości i wierzenia religijne. Zazwyczaj opiewa bohatera na tle doniosłych wydarzeń historycznych (np. Odyseja i Iliada Homera);

  • Tragedia antyczna – gatunek dramatu, którego główną zasadą fabularną był konflikt tragiczny między pragnieniami, dążeniami czy ambicjami wybitnej jednostki, a siłami wyższymi – nakazami boskimi, moralnymi, prawem władcy czy też losem. Składała się ze ściśle określonych części, oparta była na zasadzie trzech jedności: czasu, miejsca, akcji. Za najwybitniejszych twórców uważa się Sofoklesa, Ajschylosa i Eurypidesa;

  • Komedia antyczna – stała się jednym z podstawowych gatunków dramatu starożytnej Grecji, traktowanym w opozycji do tragedii. Początkowo zawierała to społeczną i polityczną satyrę, a także elementy fantastyczne, a następnie obejmowała scenki familijne oraz nawiązania do wątków mitologicznych. Twórcy to m.in. Arystofanes oraz Antyfanes;

  • Hymn – utwór liryczny o charakterze religijnym o różnej kompozycji i tematyce, śpiewane przez solistę lub chór przy akompaniamencie instrumentów muzycznych, podstawowe rodzaje to pean i dytyramb;

  • Oda – utwór liryczny o charakterze świeckim, poruszała wzniosłe tematy, posiadała podniosły styl, sławiła idee, wydarzenie lub czas. Zwykle cechuje ją zbiorowy podmiot wypowiedzi. Posiada elementy pochwalne, często stosuje patos, jest także melodyjna;

  • Psalm – biblijny rodzaj pieśni religijnej o charakterze modlitewno-hymnicznym. Adresatem psalmów zazwyczaj jest Bóg. W każdym psalmie występują podobne motywy, ale jeden wiodący nadaje charakter utworowi. Stąd umowny podział psalmów na: królewskie, prorockie, dydaktyczne (mądrościowe), lamentacyjne i dziękczynne;

  • Przypowieść – gatunek literatury moralistyczno-dydaktycznej, którego cechy formalne służą właściwemu odczytaniu alegorycznego lub symbolicznego znaczenia przedstawionego świata; występuje najczęściej w biblijnych ewangeliach, to wybrana opowieść, w którym wydarzenie z życia codziennego objaśnia głębsze prawdy moralne czy filozoficzne. Najważniejsze jest przesłanie utworu nie zaś jego fabuła (wśród przypowieści najbardziej znanymi są: przypowieść o synu marnotrawnym, o siewcy, o talentach, o miłosiernym Samarytytaninie).


Partner serwisu:

kontakt | polityka cookies