Pozytywizm

Nazwa epoki i ramy czasowe

Nazwa od łacińskiego positivos, czyli „oparty”, „uzasadniony”. Do kultury hasło to wprowadził August Comte, pisząc sześciotomowy Kurs filozofii pozytywnej. Słowo „pozytywizm” kojarzono z takimi określeniami, jak: realny, praktyczny, użyteczny.
Pozytywizm na zachodzie Europy rozpoczął się od połowy XIX wieku i trwał do lat osiemdziesiątych XIX wieku. W Polsce za początek epoki pozytywizmu uznaje się datę upadku powstania styczniowego (1864), zaś kres przypada na lata 80. i 90. XIX wieku.

Podstawowe wyznaczniki epoki

• antyromantyczna postawa i nawiązanie do filozofii oświecenia;


• odrzucenie metafizycznego pojmowania historii, mesjanizmu oraz kultu wieszcza;


• gwałtowny rozwój nauki i techniki, które służyć miały uszczęśliwieniu człowieka;


• główną rolę miała odgrywać zbiorowość, nie jednostka;


• w Polsce miejsce romantycznego zrywu powstańczego zajęła kategoria pracy.

Główne tematy, motywy i koncepcje pozytywizmu

• Utylitaryzm – postulat użyteczności jednostki dla społeczeństwa;


• Organicyzm – zakładał przyrównanie społeczeństwa do organizmu ludzkiego, uważano, że jeżeli „choruje” jedna jego część, niesprawny jest cały organizm. Całość będzie funkcjonowała prawidłowo, gdy „zdrowe” będą wszystkie organy, a w przypadku „schorzenia” konieczne jest leczenie;


• Determinizm – zakładał, iż na człowieka wpływ mają (czyli determinują jego zachowania) trzy czynniki: rasa, moment dziejowy, środowisko;


• Scjentyzm – wiara i zaufanie pokładane w możliwościach nauki, przyznanie jej nieograniczonych możliwości poznawczych, propagowanie kultu wiedzy i nauki;


• Naturalizm – kierunek w literaturze i sztuce, który zakładał iż w dziele artystycznym najważniejsza jest prawda pozyskiwana na drodze systematycznych obserwacji, badań autentycznych dokumentów oraz eksperymentów, które miały być podobne do eksperymentów przyrodniczych. Metoda pisarska naturalistów polegała na opisywaniu naturalnych zjawisk bez ich oceny, interpretacji czy idealizacji (głównie twórczość Emila Zoli);


• Agnostycyzm – od greckiego słowa agnostos, czyli „nieznany”, „niepoznawalny”, pogląd filozoficzny wyrażający przekonanie o niemożności całkowitego poznania świata i praw, które nim rządzą. Nauka jest w stanie badać jedynie zjawiska dostępne zmysłom ludzkim. Zjawisk metafizycznych nie powinno się więc wyjaśniać, lecz uznać, że istnieje pewien niedostępny człowiekowi obszar;


• Ewolucjonizm – teoria przyrodnicza stworzona przez Karola Darwina, według której zwierzęce gatunki w procesie rozwoju ulegają przekształceniu;


• Monizm przyrodniczy – zakładał, iż świat natury i ludzi stanowią jedną rzeczywistość podlegającą tym samym prawom;


• Literatura tendencyjna – postulowała upowszechnianie określonych idei społecznych oraz politycznych. Jej główną cechą był schematyzm. Utwory tendencyjne oceniały przedstawianą rzeczywistość, apelowały do czytelnika i pouczały jak należy żyć i jakimi ideami się kierować. Prezentowały uproszczony obraz świata i miały nastawienie propagandowe;


• Praca u podstaw – zakładała starania o to, by chłopi, rzemieślnicy, kupcy i inni uzyskali w społeczeństwie należną im pozycję, by mogli świadomie ubogacać i doskonalić społeczny organizm. Postulowano o edukację warstw najniższych, zapewnienie im dostępu do nauki;


• Praca organiczna – głosiła aktywność gospodarczą, kulturalną, oświatową na każdym poziomie społecznym. Każda warstwa społeczna, przynależąca do organizmu postrzeganego jako całość, zobowiązana była do odegrania ważnej roli. Zadaniem wszystkich grup społecznych była wzajemna współpraca;


• Emancypacja kobiet – uniezależnienie kobiet, dążenie do ich równouprawnienia w życiu społecznym, nadaniu praw obywatelskich i publicznych takich, jakie posiadali mężczyźni (m.in. dostęp do edukacji);


• Asymilacja Żydów – dążenie do zrównania w prawach mniejszości żydowskiej, dzięki czemu mogli oni się czuć w społeczeństwie na równi z Polakami, nie izolować się, a pracować dla wspólnego dobra.

Gatunki pozytywizmu

• Nowela pozytywistyczna – gatunek należący do epiki znany już w renesansie; krótki utwór prozą, charakteryzuje się prostą, przejrzystą i zwartą (jeden wątek, brak motywów epizodycznych) fabułą mającą charakter dynamicznej akcji z wyrazistym punktem kulminacyjnym i pointą. W Polsce doby pozytywizmu noweliści początkowo korzystali z tradycyjnych schematów, wzbogaconych składnikami ideowego programu. Fabuły nowelistyczne miały charakter tendencyjnie uformowanego pozytywistycznego przykładu;


• Opowiadanie - niewielki utwór narracyjny należący do epiki, prosty, najczęściej o jednowątkowej fabule; różni się od noweli brakiem ścisłych reguł kompozycyjnych, możliwością wystąpienia samoistnych epizodów i dygresji, rozbudowaniem partii opisowych i refleksyjnych, istotna jest obecność narratora


• Powieść - rozbudowany gatunek epicki, obejmujący utwory o znacznej objętości i swobodnej kompozycji, łączy wiele wątków w rozbudowanej fabule, kreuje wielu bohaterów, ma zarysowane tło wydarzeń, obok partii dialogowych występują rozbudowane opisy w pozytywizmie możemy wyróżnić: powieść tendencyjną, odwołującą się do haseł epoki (organicyzm); powieść realistyczną, która obok analizy zjawisk społecznych zawierała pogłębione charakterystyki bohaterów, ukazywała losy jednostek na tle rozbudowanej panoramy społecznej oraz powieść naturalistyczną.

Partner serwisu:

kontakt | polityka cookies