Nurty literackie i modele powieści w pozytywizmie

Pozytywizm odwoływał się do starożytnej kategorii mimezis, czyli odtwarzania i naśladowania rzeczywistości. Normą zatem był fakt, że literatura miała pełnić rolę zwierciadła i odbijać realny świat i egzystencję, często nawet ukazywać ich brzydotę, nieforemność. Ponadto na literaturę oddziaływały pozytywistyczne postulaty i światopogląd epoki, zwłaszcza teoria utylitaryzmu. Akt twórczy nie wiązał się już z natchnieniem, ale z intelektualną pracą, a zadaniem pisarza było wykorzystanie wiedzy opartej na obserwacji i doświadczeniu.

W ten sposób okres pozytywizmu rozwinął w liter... więcej

* * *

Epoka pozytywizmu i jej wyznaczniki – wprowadzenie do zagadnień w literaturze

Epoka pozytywizmu wzięła swoją nazwę od kierunku filozoficznego, którego podstawy sformułował Augusta Comte. Założenia niniejszego prądu zawarł w dziele „Wykłady filozofii pozytywnej”.

Określenie „filozofia pozytywna” oznaczało zajmowanie się rzeczywistymi przedmiotami, których poznanie dostępne jest umysłowi. Odżegnywano się od zagadnień urojonych, tajemnic, mistyki. W pewnym sensie epoka ta była opozycyjna wobec minionej - romantycznej. Sprawy ducha zostały odrzucone, nacisk kładziono na racjonalny umysł.
„Pozytywny” oznaczał również: pewny &... więcej

* * *

Tło społeczno – historyczne, czyli sytuacja pod zaborami w połowie XIX wieku

Źródła historyczne podają, że do rozbiorów Polski w XVIII wieku przyczyniło się współdziałanie mocarstw Rosji i Prus. 11 kwietnia 1764 roku na sejmie zwołanym w celu przygotowania elekcji Stanisława Augusta Poniatowskiego, mocarstwa te podpisały tajny aneks do traktatu sojuszniczego, w którym zobowiązały się do zbrojnego wystąpienia przeciw Rzeczypospolitej, w przypadku, gdy uznają, ze ich interesy w tym kraju są zagrożone. W wyniku presji Rzeczpospolita uznała wtedy zwierzchnictwo Rosji i Prus.

W latach 1772 – 1795 dokonano podziału ziem wchodzących w skład Rzeczpospolitej Obojga Narodó... więcej

* * *

Geneza i zakres tematyczny „Nad Niemnem”

„Nad Niemnem” ukazało się po raz pierwszy w odcinkach w „Tygodniku Ilustrowanym” w 1887 roku. Książka powstała na zamówienie redaktora tego pisma Mariana Gawalewicza.

Wydanie typowo książkowe ukazało się w 25 rocznicę wybuchu powstania styczniowego. Motywem przewodnim „Nad Niemnem” miał być konflikt: zarówno pokoleniowy jak i społeczny oraz spór pomiędzy postawą romantyczną a programem pozytywistycznym. Wstępnie utwór miał nosić tytuł „Mezalians”, bo dla podwyższenia atrakcyjności dzieła, autorka wprowad... więcej

* * *

Miejsce akcji „Nad Niemnem”

Przestrzeń i czas w „Nad Niemnem” są niezwykle ważne i tworzą skomplikowaną strukturę; w teraźniejszość i świat realny zostały wpisane elementy czasu i przestrzeni mitycznej, historycznej. Oto jak można je zróżnicować:

Przestrzeń w powieści podzielić możemy na kilka warstw:

- na przestrzeń otwartą, którą tworzą nadniemeńskie okolice, przyroda, natura, miejsca pracy ludzkiej, pola uprawne. Krajobraz nadniemeński symbolizuje siłę i nieprzemijalność natury oraz cykliczność przyrody, która jednocześnie wyznacza czas. To przyroda warunkuje wszystkie działania człowi... więcej

* * *

Czas akcji „Nad Niemnem”

Czas w powieści Orzeszkowej można podzielić na przeszły i teraźniejszy. Jest jeszcze czasokres martwy nie związany ze światem wartości i bohaterów.

Czas przeszły – to czas sakralny (podobnie jak przestrzeń), wyznaczony w oparciu o przywoływane zdarzenia, funkcjonuje w powieści w przekazie ustnym. Należą do niego wspomnienia zdarzeń łączące się z wartościami i kształtujące postawy bohaterów:

- przyjęcie chrześcijaństwa przez Litwę (1387) – to wydarzenie wplecione zostaje w opowieść Anzelma o złożeniu rodu Bohatyrowiczów: „ (...) w sto lat albo może j... więcej

* * *

Tytuł i konstrukcja „Nad Niemnem”

Tytuł

Autorka odstąpiła od pierwotnego tytułu „Mezalians”, by związać wydarzenia powieściowe z miejscem akcji – okolicą rzeki Niemen, tym bardziej, że wielokrotnie wyjeżdżała na sezon letni do majątku swoich przyjaciół w Miniewiczach (powieściowy Korczyn). Piękne rolnicze tereny znakomicie nadawały się jako tło powieści, zwłaszcza powieści pozytywistycznej propagującej idee pracy.

Podział na tomy i rozdziały

„Nad Niemnem” jest dziełem symetrycznym, zbudowanym z trzech tomów, o podobnej liczbie rozdziałów. Tom pierwszy składa się z ... więcej

* * *

Narracja „Nad Niemnem”

Narracja w powieści ma charakter trzecioosobowy. Jest obiektywna i utrzymana w konwencji narracji XIX – wiecznej.

W prozie drugiej połowy XIX wieku dominuje głównie narracja trzecioosobowa. Do końca XVIII wieku używano raczej narracji pierwszoosobowej, co miało wskazywać na autentyczność opowiadanych historii, dlatego dzieła miały niejednokrotnie charakter pamiętników, dzienników, listów. Pozytywiści korzystali z niej rzadko, ale czasem wprowadzali tak zwaną „podwójną perspektywę”: „dziecięcą” i „dorosłą”. Z pozycji „dziecięcej” wypowia... więcej

* * *

Język „Nad Niemnem”

Język postaci jest zindywidualizowany, uwidacznia ich osobowość i dodaje im charakteru np. słynne powiedzonka Benedykta: „To... tamto... tego”, „Niech jeszcze i to”, czy powtarzające się kwestie Marty: „wieczne głupstwo”, wieczna głupota”, „wieczny śmiech”.

Orzeszkowa wykorzystała w powieści tak zwany „język ezopowy”. Zmusiła ją do tego ówczesna sytuacja Polski - surowa cenzura działała zwłaszcza w zaborze rosyjskim. Kontrolowano wiele sfer życia, w tym kulturę i zaliczaną do niej literaturę piękną. Cenzor mógł ... więcej

* * *

Humor w „Nad Niemnem”

„Nad Niemnem” nie jest nużącą i pełną patosu historią o miłości oraz o pozytywistycznych ideach. Sporo w niej dowcipu i humoru. Kreacje literackie niektórych bohaterów śmieszą czytelnika.

O uśmiech przyprawia leniwy Kirło, który z racji „wolnościowego” życia rzadko pojawia się w domu:
„ – A dawno państwo nie widzieliście się ze sobą? – żartobliwie ktoś ze strony zagadnął.
- A z tydzień już będzie, jak w domu nie byłem! – z zupełną swobodą odparł Kirło.”

Śmieszna w obawach o swoje zdrowie jest pani Benedyktowa. Jak to ... więcej

* * *

Kontrast jako zasada kompozycyjna „Nad Niemnem”

„Nad Niemnem” w całości opiera się na zasadzie kontrastu. Stosując taki układ, autorka mogła wykazać, które sprawy, wartości i postawy życiowe są jej bliższe, które odrzuca oraz jakie idee propaguje.

W powieści pojawia się kilka typów opozycji: jest to opozycja między dworem a zaściankiem szlacheckim, pracą a lenistwem, patriotyzmem a jego brakiem. To konfrontacja dwóch światów, dwóch sfer i dwu postaw.

Bohaterowie są zestawieni ze sobą antytetycznie (przeciwstawnie). Każda ważniejsza postać ma swój negatywny odpowiednik. Pracowitej Marcie przeciwstawiona jest ... więcej

* * *

Etos pracy w „Nad Niemnem”

W swoim programie pozytywiści kładli szczególny akcent na cele utylitarne, postulowali użyteczność wszelkich ludzkich działań. Takie funkcje miała pełnić również literatura, która w tematyce poczęła uwzględniać czyny, przedsięwzięcia – pracę. Etos pracy stał się najwyższą formą patriotyzmu, który w czasie popowstaniowych represji ujawniał się w trosce o utrzymanie ziemi, majątku.

Etos – ład, porządek, wartości, obyczaje, normy, wzory postępowania składające się na styl życia i charakter danej grupy ludzi określające jej odrębność.

Praca w powieś... więcej

* * *

„Nad Niemnem” jako powieść realistyczna

„Nad Niemnem” uznawana jest za powieść realistyczną. Autorka świetnie przygotowała się do jej pisania: „Dla tej powieści odbyłam w towarzystwie zagrodowych szlachciców i szlachcianek formalne studia botaniki miejscowej, tudzież pieśni, bajek, zagadek, podań tutejszego ludu...” – mówiła.

Realistyczne cechy powieści:

- ograniczona rola narratora, przeważa dialog, jako element nadający tempo akcji i charakteryzujący bohaterów,

- język postaci jest zindywidualizowany (np. styl wypowiedzi Benedykta),

- postacie przedstawione są w sposób obiektywny, a autor... więcej

* * *

Miłość w „Nad Niemnem”

W utworze nie ma żadnego wzorcowego związku, dopiero pod koniec tworzy się między Janem i Justyną, podejrzewać jeszcze można, że wzajemna sympatia Witolda i Maryni Kirlanki przerodzi się kiedyś w głębsze uczucie.

Nie istnieje również szablon standardowo „prosperującej” rodziny, bo na ogół albo małżonkowie nie potrafią się porozumieć (Emilia i Benedykt), albo któryś współmałżonek nie żyje (Andrzejowa Korczyńska, związki Starzyńskiej), ewentualnie odrzuca standard małżeństwa, choć nadal w nim funkcjonuje (Zygmunt Korczyński, Kirło).

Konspekt miłości idealnej ujęty jest w ... więcej

* * *

Mit powstania styczniowego w „Nad Niemnem”

„Nad Niemnem” w wersji książkowej ukazało się w 25 rocznicę powstania styczniowego. Miało upamiętniać i przypominać społeczeństwu o zrywie niepodległościowym. Pozytywiści, co prawda, odrzucili w swoim programie patriotyzm walki, zastępując go hasłami i ideologią pracy, ale nierzadko zwracali się ku tradycji, by reaktywować i wzmacniać uczucia patriotyczne, bohaterstwo i tożsamość narodową. Z poszanowaniem, godnością i czcią mówili o powstańcach. Kultywowali pamięć o nich, powoływali się na historię i wspólną wiążącą przeszłość, która powinna stanowić prioryt... więcej

* * *

Między Korczynem i bohatyrowickim zaściankiem a Soplicowem – związki „Nad Niemnem” z „Panem Tadeuszem”

Powieść Orzeszkowej wielokrotnie zestawia się z „Panem Tadeuszem” Adama Mickiewicza. Obydwie pozycje nazywane są epopeją narodową. Mickiewiczowska jest pisana wierszem, a Orzeszkowej prozą. Między obydwiema istnieją swoiste podobieństwa.

Epopeja narodowa – epos – utwór otoczony w danym społeczeństwie trwałym kultem, uznany za jedno z najwyższych osiągnięć artystycznych literatury narodowej, oddający rysy charakterystyczne epoki, wyrażający dążenia i aspiracje narodu. Jest to zwykle wierszowany poemat epicki, opiewający w podniosłej uroczystej formie czyny b... więcej

* * *

Motyw rzeki w „Nad Niemnem” Orzeszkowej

Na pierwszym planie powieściowego krajobrazu widać wspaniały Niemen: „Z jednej strony widnokręgu wznosiły się niewielkie wzgórza z ciemniejącymi z ciemniejącymi na nich borkami i gajami; z drugiej wysoki brzeg Niemna, piaszczystą ścianą wyrastający z zieloności ziemi, a koroną ciemnego boru oderżnięty od błękitnego nieba, ogromnym półkolem obejmował równinę rozległą i gładką, z której gdzieniegdzie tylko wyrastały dzikie pękate grusze, stare, krzywe wierzby i samotne słupiaste topole.”

Niemen – Nieman, Nioman, Nemunas – płynie przez Białoruś, Litwę ... więcej

* * *

Przyroda w „Nad Niemnem”

Na pierwszym planie powieściowego krajobrazu widać wspaniały Niemen. Na drugim planie znajduje się szata roślinna. Akcja rozgrywa się wśród złotych pól, zielonych łąk, starych drzew i przenosi niejednokrotnie do obejścia Bohatyrowiczów, u których w sadzie obradzają drzewa owocowe i rosną wspaniałe ogrodowe kwiaty: floksy, georginie, piwonie.

Łąki pokrywa dziki kwiatostan, którego fachowe nazewnictwo Orzeszkowa wybornie opanowała, czego wyraz daje w terminologii np. kamioła – to pospolita roślina łąkowa o barwie żółtej, a dziecięlina – to ludowa nazwa dzikiej koniczyny, zaś br... więcej

* * *

Adaptacje filmowe „Nad Niemnem”

Pierwszej adaptacji „Nad Niemnem” dokonali w 1939 roku Karol Szołochowski i Wanda Jakubowska. Premierę wyznaczono wówczas na 5 września, jednak nigdy do niej nie doszło – wybuchła wojna i kopie filmowe zaginęły.

Adaptacja – adaptare (łac.) – przystosowywać, przystosowanie utworu literackiego do wystawienia na scenie lub do sfilmowania.

O kolejną adaptację pokusił się Zbigniew Kuźmiński (1921 – 2005). W wersji filmowej „Nad Niemnem” nakręcono, podobnie jak czteroodcinkowy serial telewizyjny, w 1986 roku. Gatunkowo ekraniz... więcej

* * *

Plan wydarzeń „Nad Niemnem”

Tom I

1. Powrót z kościoła Marty Korczyńskiej i Justyny Orzelskiej.

2. Wizyta Różyca i Kirły w domu Korczyńskich.

3. Losy rodu Korczyńskich.

4. Rozmowa Benedykta i Emilii – wzajemne pretensje.

5. Przybycie do dworu Korczyńskich przedstawicieli bohatyrowickiego zaścianka w celu wyjaśnienia kwestii spornej o konie.

6. Zaduma Benedykta nad swoim życiem.

7. Przyjęcie imieninowe pani Emilii.

8. Historia romansu Justyny z Zygmuntem.

9. Spotkanie Justyny z Janem Bohatyrowiczem i spacer do zaścianka.

10. Zwierzenia Anzelma.

11. Wyprawa Justyny i Bohatyrowiczów do grobu Jana i Cecylii.

Tom II
... więcej

* * *

Bibliografia

Literatura przedmiotowa:

1. Orzeszkowa Eliza, Nad Niemnem, Kraków 2003.

Literatura podmiotowa:

1. Chrzanowski Maciej, Repetytorium z języka polskiego, Warszawa 2005.

2. Kieniewicz Stefan, Historia Polski 1795 – 1918, Warszawa 1983.

3. Krawczyk Agnieszka, Lektury licealisty. Pozytywizm. Kraków 2003.

4. Leszczyński Grzegorz, Elementarz literacki. Terminy, pojęcia, charakterystyki. Warszawa 2001.

5. Lupas – Rutkowska Joanna, Epoki literackie, Raszyn 2001.

6. Łoboz Małgorzata, Tadeusz Żabski, Pozytywizm, Wrocław 2004.

7. Markiewicz Henryk, Lite... więcej

* * *

Najważniejsze cytaty w „Nad Niemnem”

- o miłości:

„(...) kochać nie jest to wątpić o sobie i o drugich ani czuć się gardzoną, zdradzaną... Nie jest to przede wszystkim plamić się i krzywdzić! Kochać to ufać i w dwa serca naraz spoglądać jak w czyste zwierciadła, razem iść drogą długą i czystą, a u jej końca móc dwa swe imiona wypisać złotem przywiązania niezłomnego i zwyciężonych wspólnie postrachów życia...”
(T.II., r. II.)

„Czy ty, kuzynie, wyobrażasz sobie, że my, tak jak wy tam, na waszym wielkim świecie, dwadzieścia razy w życiu kochać i przestawać kochać możemy? (...) – Nabiera... więcej

* * *

Obraz powstania styczniowego w twórczości Elizy Orzeszkowej

Na kształt twórczości literackiej Elizy Orzeszkowej w znacznym stopniu wpłynęły wydarzenia z czasów powstanie styczniowego (1863 – 1864): przygotowania, przebieg, klęska zrywu niepodległościowego i jego skutki. Jako dwudziestolatka była żoną starszego od niej o kilkanaście lat, dobrze sytuowanego Piotra Orzeszki. Przebywając w jego majątku w Ludwinowie, uczestniczyła często w spotkaniach szlachty. Brała udział w dyskusjach. Słuchała i widywała tych, którym losy kraju nie były obojętne. Pod znakiem zapytania stała wówczas przyszłość narodu, najbardziej jednak cierpiały warstwy najuboższe. Pisarka... więcej

* * *


Partner serwisu:

kontakt | polityka cookies