klp.plMotyw miłości
Wyobrażony poprzez związek Justyny i Jana jest osnową utworu. Wokół niego koncentrują się inne wątki. Justyna i Jan wyobrażają miłość idealną, zdolną pokonać wszelkie przeszkody. Podobną wymowę ma przytoczona w powieści legenda o Janie i Cecylii – protoplastach i założycielach rodu Bohatyrowiczów. Wzorzec miłości idealnej sugeruje nadrzędność tego uczucia wobec innych, autorka wyznacza mu tak istotną rolę, ponieważ wszelkie działania człowieka pozbawione emocjonalnego fundamentu wydają się trudne do realizacji, czasem nawet bezwartościowe (np. Różyc).
Motyw małżeństwa
Pojawia się w dziele Orzeszkowej jako kwintesencja niespełnienia, zwłaszcza niespełnionej miłości. Pary małżeńskie funkcjonują na zasadzie wzajemnego przebywania „obok siebie”. Uczucia małżonków uczucia dawno wygasły. Nieszczęśliwi są Benedykt i Emilia, Zygmunt i Klotylda. „Kompromisowy” jest związek Bolesława i Marii Kirłów (pani Kirłowa toleruje zachowanie męża). Warto zauważyć, że nieszczęśliwe małżeństwa znajdują się zwłaszcza wśród szlachty i arystokracji. W zaścianku problem nieudanych związków nie istnieje. Tu „budulcem” miłości jest wzajemne wsparcie, wspólna praca i wychowywanie dzieci.
Motyw samotności
Uczucie samotności dotyka wielu bohaterów. Jest ono najczęściej następstwem nieszczęśliwej miłości. Justyna po zakończeniu znajomości z kuzynem Korczyńskim czuje się opuszczona i zagubiona. Marta odrzuciwszy Anzelma, cierpi w ukryciu, podobnie Anzelm – stopniowo popada w apatię, a symbolem jego samotności jest „duszna choroba”, która izoluje go od świata. Wyalienowani są też pani Emilia Korczyńska i jej mąż Benedykt – ci wzajemnie nie spełniają swoich oczekiwań, każde z nich oddzielnie brnie przez życie. Samotna jest także Teresa, która stale marzy o miłości.
Motyw marzycielstwa
Zwykle związany jest z Justyną. Gdy bohaterka przeżywa, bądź przeżyła coś niezwykłego, towarzyszą jej marzenia senne. Dzieje się tak np. w momencie, kiedy Justyna poznaje legendę o Janie i Cecylii oraz historię Mogiły. Nie bez znaczenia jest tu postać Jana – w marzeniach panna Orzelska widzi siebie jako jego żonę. We śnie czuje pocałunki ukochanego: „Lecz sen czy marzenie niosły jej te pocałunki nie od gwiazdy dnia może, ale od kogoś innego, innego...”. O wielkiej, romantycznej miłości marzy pani Emilia oraz Teresa. Swoje wizje czerpią z lektury romansów.
Motyw powstania styczniowego
Jest bardzo charakterystyczny dla całokształtu dzieła. Autorka, powracając do tego historycznego wydarzenia, przypomina o tożsamości narodowej i wspólnocie społecznej. Mit powstania styczniowego tkwi w świadomości bohaterów, pamięta o nim starsze pokolenie – to, które brało udział w walkach (Anzelm) oraz kolejne - pielęgnujące wspomnienia o powstańcach (Jan, a później także Justyna). Wspomniany wątek ma nawiązywać do tradycji, krzewić wartości patriotyczne, wskrzeszać nadzieje na odzyskanie niepodległości.
Motyw patriotyzmu
Unaocznia się nie tylko we wspomnieniach dotyczących powstania styczniowego, choć te są znamienne, bo uosabiają istotne wartości społeczno – narodowe. Patriotyzm zauważalny jest w postawach bohaterów, zwłaszcza Benedykta Korczyńskiego, który w czasie popowstaniowych represji walczy o utrzymanie majątku. Benedykt osobiście nie bierze udziału w walkach niepodległościowych, ale, jako jedyny z braci, pragnie zachować ojcowiznę. Staje się w ten sposób nie tylko spadkobiercą ziemi, ale i dziedzicem tradycji stanowiącej o wartości narodu.
Motyw konfliktu pokoleń
Pokoleniowy spór obejmuje głównie seniora i juniora rodu Korczyńskich. Spór Benedykt – Witold dotyczy różnic światopoglądowych oraz kwestii wychowawczych. Senior Korczyński, pozbawiony złudzeń i nadziei, opowiada się za tradycyjną formą zarządzania majątkiem, nie widzi konieczności „unowocześniania” gospodarki, pozostaje „konserwatystą” również w kwestii relacji z zaściankiem. Przeciwną wizję reprezentuje jego syn. Ten optuje zwłaszcza za „naprawą” stosunków sąsiedzkich, co mogłoby polepszyć położenie zarówno dworu, jak i zaścianka. W istocie każdy z nich pragnie tego samego – „rekonstrukcji” korczyńskich dóbr, ale obydwaj reprezentują inne strategie realizacji celu.
Motyw szlacheckiego dworku
Akcja powieści rozgrywa się często w siedzibach szlachty: w Korczynie, w Olszynce, czy w Osowcach. Narratorka przybliża każde z tych miejsc, wskazując na ich szczególne cechy. Opisuje położenie siedzib, komnaty, salony itp. Szlacheckie dwory z „Nad Niemnem” nie są pełne przepychu, widać w nich skromność, prostotę, nawet zubożenie. Są to miejsca raczej smutne, w których cierpią samotni bohaterowie, tylko niewielki dworek w Olszynce dzięki „zabieganej” pani Kirłowej tętni życiem. Opozycją „pochmurnych” dworów jest słoneczny bohatyrowicki zaścianek, w którym toczy się pracowity kołowrót życia.
Motyw arkadii
Wyobrażony został dzięki opisom przyrody. W zasadzie tylko przyroda tworzy idealny, spójny obraz. Jej piękno otacza wszystko wokół: dworki szlacheckie i bohatyrowicki zaścianek, problemy powieściowych postaci, ich życie i obowiązki. Natura współgra z nastrojami bohaterów, wyznacza rytm egzystencji. Człowiek wpisany w jej cykl może czuć się szczęśliwy, ale pod warunkiem, że on również rozumie „nastroje” przyrody, akceptuje je i godzi się na współzależność.
Autor: 