Jesteś w: Ostatni dzwonek -> Nowele Sienkiewicza

Nowela jako gatunek. Wyznaczniki

Autor: Jakub Rudnicki

Romantyzm stopniowo zacierał granice pomiędzy poszczególnymi gatunkami literackimi, zmieniały się prawidła rządzące w świecie literatury oraz normy regulujące założenia twórcze autora. Nowela jednak budziła zawsze swoiste zainteresowanie, ze względu na jej charakter oraz historyczne uwarunkowania. Za prekursora nowelistyki oraz twórcę tego gatunku uważa się renesansowego Giovanniego Boccaccia – włoskiego „mistrza w opowiadaniu różnych historii i anegdot w wybranym, towarzyskim gronie.” Właściwa forma noweli ukształtowała się jednak w XIX wieku. Zyskała wówczas swoich sympatyków, ale i przeciwników. Ci drudzy traktowali ją jako gatunek pełen nieładu, w którym panuje „estetyczna anarchia”, nowelistów natomiast uważali za pragnących popisać się mistrzostwem pióra prowokatorów.

„Teoretycy podkreślali różne cechy noweli jako najistotniejsze, ale we wszystkich wypowiedziach najmocniej akcentowana jest jej charakterystyczna konstrukcja. I tak np. Wilhelm Tieck twierdził, że wyznacznikiem tej formy jest punkt zwrotny, kulminacyjny, Paul Heyse za najważniejszy element uważa fabułę, opowiadanie historii, intrygę, Edgar Alan Poe w swym słynnym manifeście silnie akcentował jednolitą linię napięcia, stopniowanie efektów i pointę. Teodor Storm dostrzegł w noweli „pogranicze gatunków”, podkreślając jej na wskroś dramatyczny charakter, nazwał ją ” (K. Kulikowska, „W świecie prozy dla dzieci”, Warszawa 1983)

Świadomość, że nowela jako gatunek odróżnia się od innych typów prozy, ukształtowała się znacznie później. Konstanty Wojciechowski przeprowadził w 1912 roku wśród historyków literatury i krytyków literackich ankietę dotyczącą zasadniczych cech noweli – jako odrębnego gatunku literackiego. Nieco później inny badacz literatury – Ludwik Fryde (1912 – 1942) opublikował wyniki tejże ankiety. Okazało się, ze różnice między powieścią a nowelą traktowane są najczęściej ilościowo (powieść dłuższa, nowela krótsza) albo metaforycznie: np. Eliza Orzeszkowa zdefiniowała nowelę następująco: „powieść jest słońcem, nowela błyskawicą”.

Brak świadomości krytycznej rozmijał się z praktyką literacką. Nowelę psychologiczną nazwano tak dopiero, gdy rozwinęła się twórczość Czechowa i Maupassanta, a tymczasem pisarze – realiści doby pozytywizmu (realizm w literaturze pojawia się w już początkach XIX wieku, a rozwija się w jego II połowie) mogli pochwalić się dojrzałymi utworami z tego zakresu.

Dość znaczący wydaje się fakt, że XX – wieczne prace badawcze poświęcone wspomnianej małej formie prozatorskiej dotyczą głównie pisarzy okresu pozytywizmu. Jerzy Putrament (1910 – 1986) – współczesny pisarz i publicysta w studium pt. „Struktura nowel Prusa” dokonał podziału i analizy różnych typów noweli, w oparciu o twory literackie wspomnianego nowelisty. W ten sposób wydzielił on nowele – szkice, nowele – intrygi, opowieści ramowe. Ujawnił dzięki temu bogactwo treści, jakie Prus zawarł w swoich miniaturowych dziełach, wskazał na obfity dorobek twórczy pisarza. Ponadto Putrament zastosował w swojej analizie nowoczesne (na tle lat międzywojennych) terminy, np. rym tematyczny, wprowadził pojęcia zaczerpnięte z techniki filmowej, np. zbliżenie, skrót. Interesującą pracę poświeconą nowelistyce Marii Konopnickiej napisała Alina Brodzka. Analizując cały dorobek twórczy pisarki, dowiodła mistrzostwa Konopnickiej w zakresie konstrukcji i form narracyjnych na tle rodzimej (polskiej) nowelistyki.

W oparciu o badania literackie można mówić o poetyce narracji noweli. Według Bohdana Owczarka (literaturoznawcy) opowiadanie literackie „można przedstawić globalnie jako całość, jako przejście od wstępnego stanu równowagi poprzez kryzys, czyli przejściowy stan, do stanu końcowej równowagi”. Swoją teorię badacz popiera wypowiedzią innego znawcy – Teodorova, który mówi o przejściu od stanu nierównowagi do stanu równowagi, wówczas jest to przykład opowiadania „skróconego” np. „Sokół” Boccaccia. „Sokół” to charakterystyczny prototyp noweli.

strona: 1 2 3