Jesteś w: Ostatni dzwonek -> Nowele Sienkiewicza

Problematyka „Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela”

Autor: Ewa Petniak

W niewielkiej noweli opisującej dzieje jedenastoletniego Michasia Sienkiewicz zademonstrował metody kształcenia w szkole pruskiej, ukazał ich bezwzględność i cel - próbę germanizacji polskiego społeczeństwa. Polskie dzieci starano się kształcić na prawowitych obywateli niemieckich, tak, by nie pamiętały o swojej przeszłości, pochodzeniu, nie znały historii i tradycji. Zwracano uwagę na akcent, nie wolno było rozmawiać w języku ojczystym. Zapoznawano młode pokolenie z historią i kulturą wroga. Za uchybienia uczniowie byli surowo karani i wydalani ze szkoły.

Naukę traktowano jako najważniejszy obowiązek, niekiedy jednak zbyt obciążający psychikę małego człowieka. Metody funkcjonowania szkoły pruskiej poznał dokładnie bohater noweli – jedenastoletni Michaś. Chłopiec nie potrafił podołać obowiązkom szkolnym, miał problemy z nauką języka niemieckiego i akcentem. Jego domowy korepetytor – pan Wawrzynkiewicz notował w pamiętniku: „Czasem prosiłem dla niego o wyrozumienie i względność, ale niemieccy profesorowie odpowiadali mi tylko, że dziecko psuję i rozpieszczam, że Michaś widocznie nie dość pracuje, że ma polski akcent i że beczy z lada powodu.”

Wawrzynkiewicz wiedział, że dziecko jest przeciętnie zdolne i nigdy nie będzie prymusem, niemniej Michaś przykładał się do nauki, pragnąc sprostać oczekiwaniom matki. Czuł się zagubiony, ponieważ w szkole drwiono z polskości, a on pod okiem prywatnego nauczyciela poznawał historię Polski. Wspólnie czytali podręcznik „Stryj synowcom opowiedział”. „Nie było żadnej wątpliwości, że polskiemu dziecku trafiało się słyszeć w niemieckiej szkole wiele rzeczy, które raniły jego najgłębsze uczucia i które były wprost zaprzeczeniem albo pogardą i wydrwiwaniem z kraju, języka, ojczystych tradycji, słowem – wszystkiego, co w domu nauczano je czcić i kochać.”

Pisząc o próbach wykorzenienia i zniszczenia polskości w młodych Polakach, Sienkiewicz poruszył zagadnienie patriotyzmu. Ukazał moralne rozterki polskiego chłopca poddanego germanizacji. Działania wymierzone w polskość raniły uczucia Michasia, „(...) odczuwał je boleśnie; nie śmiał zaprzeczyć, choć może nieraz miał ochotę krzyczeć z bólu, ale burzył się, zacinał zęby, gryzł i martwił. I tak do zmartwień, którymi karmiły go niepowodzenia i złe stopnie, przyrzucała nieopisanej goryczy rozterka moralna, w jakiej żył ciągle.”

Kulturkampf – walka o kulturę, polityka rządu pruskiego wobec Kościoła. Kanclerz niemiecki – Otto von Bismarck starał się ograniczyć rolę Kościoła katolickiego w państwie. Przyjęto zakaz używania języka polskiego na lekcjach religii, wprowadzono liczne ograniczenia dotyczące obsadzania stanowisk kościelnych. Kościół nie godził się na zmiany mierzące w jego autonomię. Sprzeciwiających się księży karano. Akcja kulturkampfu nie powiodła się – po roku 1878 „żelazny kanclerz” – Bismarck zawarł ugodę z Kościołem celem obopólnego zwalczania dążeń socjalistycznych. Kulturkampf przyczynił się do wzmocnienia polskiego ruchu narodowego.

Autor wypowiedział się także w sferze dydaktyki. Uznał za niesłuszne przeciążanie dzieci obowiązkami, czasem ponad ich siły. Zbytnie wymagania w połączeniu z presją mogą niewłaściwie wpływać na rozwój intelektualny, fizyczny i emocjonalny małego człowieka. Dzieciństwo ma swoje prawa i przywileje: „Ja przynajmniej w wieku Michasia, gdym latał za gołębiami po ulicach lub grywał w pliszki pod ratuszem, miałem swoje czasy zdrowia i wesołości.” – notował nauczyciel w swoim pamiętniku.

W okresie dzieciństwa tak samo ważny jest rozwój fizyczny jak intelektualny. Mały człowiek powinien poświęcać czas nie tylko na naukę, ale także na rozrywkę, zabawy z rówieśnikam: „Jestem sam nauczycielem, jakkolwiek prywatnym, i nie wiem, co bym robił na świecie, gdybym jeszcze stracił wiarę w wartość nauki i pożytek, jaki z niej płynie. Myślę tylko po prostu, że nauka nie powinna być tragedią dla dzieci, że łacina nie może zastąpić powietrza i zdrowia, a dobry lub zły akcent nie powinien stanowić o losie i życiu maleńkich istot. (...) Myślę także, że pedagogia lepiej spełnia swe zadanie, gdy dziecko czuje rękę prowadzącą je łagodnie, nie zaś nogę przygniatającą mu piersi i depcącą wszystko, co go nauczono czcić i kochać w domu.” – pisał Wawrzynkiewicz. Nie bez znaczenia są relacje pomiędzy dziećmi a rodzicami. Rodzice muszą wspierać swoje pociechy w ich dążeniach, akceptować słabostki dzieci, nie czyniąc z maluchów istot doskonałych. W tym sensie „Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela” podejmuje kwestie wychowawcze i psychologiczne – tematykę więzi rodzinnych, wymagań stawianych dzieciom przez rodziców. Matka głównego bohatera, wierząc w niepospolite zdolności syna, pośrednio przyczyniła się do jego tragedii. „Bóg Cię obdarzył, Michasiu, niezwykłymi zdolnościami – pisała matka – ufam więc, że nie zawiedziesz nadziei, jakie w tobie złożyłam, i że staniesz się krajowi i mnie pociechą.” Usiłując sprostać jej oczekiwaniom, chłopiec uczył się ponad siły. Nocami wstawał, by powtarzać materiał. Czytał w blasku lampy naftowej, w tajemnicy przed nauczycielem. Nadmierny wysiłek wywołał chorobę – zapalenie mózgu. Dziecka nie udało się wyleczyć. Michaś zmarł w Boże Narodzenie.

strona: 1 2

Szybki test:

Sienkiewicz w noweli „Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela” nie porusza kwestii:
a) samobójstwa
b) germanizacji
c) matczynej miłości
d) dydaktyki
Rozwiązanie

Kulturkampf to:
a) polityka rządu pruskiego wobec Kościoła
b) próba ograniczenia roli Kościoła katolickiego
c) walka o kulturę
d) wszystkie odpowiedzi są poprawne
Rozwiązanie