Jesteś w: Ostatni dzwonek -> Dwudziestolecie miedzywojenne

Poetyka „Żagarów”

Autor: Jakub Rudnicki

W wierszach wilnian możemy wyróżnić trzy częściowo współistniejące figury poetyckiego myślenia o historii: Maszyna Dziejowa, Przebłysk Losu i mowę „wizyjno-epicką” zakorzenioną w tradycji romantycznego wizjonerstwa.

Maszyna Dziejowa łączy się z wizyjnym aspektem historyzmu, ekscytującym dramatem rewolucyjnych myśli, rozgrywanym wśród zrewoltowanych gromad i wielkich skal czasu. Główny motyw myślowy to wizja ruchu historii, która uderza gromem rewolucji, ale też jest olbrzymim mrowiskiem ludzkich prac. Fascynacja wielką skalą historycznego działania wyzwala stany, w których wszystko i na wszystkich poziomach ulega totalnej metamorfozie. Jest wyzwaniem zarówno moralnym, jak i wyzwaniem dla poetyckiej wyobraźni. Z cyklicznej mechaniki dziejów wynikały tendencje do mityzowania. Z czasem rozczarowanie do wielkoskalowego historyzmu powoduje skupienie na przedmiocie, szczególe, zaś sens staje się nierozdzielny z obrazem, historiozoficzna postawa zostaje zamieniona przez etyczną. Przebłysk Losu zawiera w sobie esencję epickości, jest nim codzienny, zwyczajny epizod, drobiazg, przez który przemawia Historia, Prawo albo Rytm Życia. Epickość przybierała postać dziennikarsko-sprawozdawczą.

Żagaryści pragną skonstruować takie „ja”, które łączyłoby atrybuty intelektualnego autorytetu z atrybutami poszerzonej wrażliwości moralno-emocjonalnej. Ujawnia się tu mesjanistyczny mit wodza dusz. Szansą zrozumienia historii jest Iluminacja. Figura wizyjno-epicka działa na czytelnym tle słowa objawionego, słowa natchnionego przywódcy.

W drugiej połowie lat trzydziestych postulaty ratowania wartości kultury zagrożonych faszyzacją i wojną miały charakter elitarystyczny. Elita zamiast narzucać masom swą kulturę, uległa ich wpływowi. Awangardowa zadziorność (formalne wynalazki – wyraz epigoństwa) ustępowała miejsca solidarności intelektualistów w oporze wobec zjawisk społeczno-politycznych grożących upadkiem kultury i barbaryzacją. Głoszono postulaty humanizacji życia. Niechętnie używano słowa w funkcji perswazyjnej i apelatywnej. Poezja zdobywała dystans wobec aktualnych ideologii. Miłosz pisał, iż jego wiersze „za sprawą dajmoniona były mądrzejsze od niego i mimo lodu klasycyzującej formy wyrażały zdumiewającą gwałtowność”. W artykule Kłamstwo dzisiejszej poezji („Orka na ugorze” 1938) oskarża on zarówno „poezję czystą”, jak i „szkołę formalną”. Miłosz krytykował rodzimą awangardę za jej prowincjonalizm i doktrynerskie roztrząsanie własnych założeń.

Wspólnymi tendencjami większości poetów drugiej awangardy pod koniec lat trzydziestych było:

wykształcenie postawy „metafizycznego indywidualizmu” pod naciskiem sprzecznych postulatów ideowych,

swoiste „ssanie pustki” po załamaniu się humanistycznej dobrej wiary,
spirytualizm,

metafizyczne zabarwienie moralizmu,

skłonność ujmowania ideologii totalitarnych jako „błędu”, fałszywej świadomości.

W nowej formule poetyckiego przedstawienia dominowała dłuższa forma liryczna, hybrydyczna gatunkowo, często z partiami dyskursywnymi, niekiedy przywołująca na myśl dramat poetycki. Kategoriami organizującymi świat przedstawiony były mit, mitologizacja, kosmogonia, poemat-baśń, wizja, opowieść. Formą była parabola poetycka, której temat i akcja stanowiły jedynie pretekst, warstwę symboliczną dla wpisanych w nią sensów należących do innego porządku znaczeniowego. Poeci drugiej awangardy posługiwali się metaforą oszczędnie. W cenie u wielu poetów znalazło się porównanie. Kompozycja zyskała luźny charakter. Powrócono do budowania tekstu poetyckiego za pośrednictwem figur i struktur o charakterze symbolu. Konieczny był powrót do monologu lirycznego, fabularności, choćby pełnej przeskoków i powikłań, do dyskursu.

strona: 1 2