Jesteś w: Ostatni dzwonek -> Dwudziestolecie miedzywojenne

Poetyka „Żagarów”

Autor: Jakub Rudnicki

Celem nowej literatury miało się stać odkłamywanie antropologicznych wzorców kultury, zastąpienie emocjonalizmu władzą intelektu, dominację przeżyć indywidualnych miała zastąpić problematyka kolektywnego odczuwania, zaś biologizm - socjologia. Podstawowym wyznacznikiem jakości utworu nie są jego formalnoliterackie walory, lecz zakreślony w nim horyzont teoriopoznawczy i wewnętrzna logika całej struktury programowej. Ideałem poetyckim lat trzydziestych miał stać się skonstruowany z faktów, gazet, przeżyć, wrażeń i impresji, strzępów filmowych kronik i plakatowych napisów, opowieści, wyobrażeń collage społeczny. Idea konstrukcyjna i myślowa wiersza miały spajać się, pozwalając na taki układ poetyckiego materiału, by w pełni odzwierciedlał kierunkowe intencje artysty.

Rdzeniem poetyki wilnian jest „styl rozbity”, zawierający w sobie rozumienie konfliktu wyobrażeń i konfliktu stylistyk jako znaku i próba wykorzystania nośności tych znaków. W poetyce żagarystów utwory kondensują w obrazach „style światopoglądowe”, są zapisem gry systemów myślenia o świecie. Jako obrazy tych systemów wprowadzone zostały do wierszy realia, chwyty stylistyczne i frazeologiczne – w rezultacie utwór jawi się jako zapis gry wzorów teoretyzowania doświadczeń. Zmysłowemu barokowi rzeczy towarzyszy asceza intelektualnych konstrukcji interpretacyjnych, porządkowi – rozsadzający ten porządek nadmiar. Historyzm wilnian rozgrywa się między misterium a plakatem (standardem, tym co masowe, powszednie). Historia związana jest z problematyką motywacji jednostkowego losu. W historyzmie krzyżują się perspektywy: społeczno-polityczna i misteryjno-matafizyczna. Chłodny, epicki klasycyzm łączy się z wypowiedzią kontemplacyjno-refleksyjną, zbliżoną do modlitwy. Najczęstszą figurą stylistyczną wczesnych żagarystów jest antyteza, reguła, iż figura ma sobie zaprzeczać.

„Styl rozbity” był wynikiem przyjęcia koncepcji tekstu jako „narzędzia analizy”, natomiast do kreowania „gotowej prawdy” czyli mówienia wprost, stosowania liryki apelu służyła wizja w pejzażu. „Wizja” to obraz poetycki oparty na suwerennym wobec „pojęciowych zespołów” doświadczeniu imaginacji. Jedną z najważniejszych motywacji wizji było samo wyobrażenie historii, łączące wielkie procesy dziejowe z kategoriami losu, opatrzności, z pierwiastkami metafizyczno-irracjonalnymi. Program i praktyka literacka żagarystów powstała w klimacie fascynacji zaskakującym uogólnieniem, olśniewającą ideą. Starają się uchwycić „błysk obrazu”, będącym próbą dotarcia do podstawowych prawd. Sposób montażu wizji jest efektem zderzania się przeciwstawnych mitologii, kontrastowych idei. Wizja to użycie obrazu w celu scalenia rozbitego doświadczenia. Najbardziej charakterystyczną cechą wizji wilnian jest ich pejzażowość (związana z pejzażem polskim, symbolizującym Ojczyznę, miejsce duchowego zakotwiczenia) lub intensywny biologizm.

Materiałem stają się realia przyrodnicze, doznania zmysłowe oraz ich ufantastycznione pochodne. Pejzaż traktowany bywa często jako skrótowy znak problematyki społeczno-cywilizacyjnej. Wizje śmierci, niepokoju zestawiane są z realiami przygód w plenerze, sportu, tężyzny fizycznej. Głównym pejzażem jest pejzaż Wileńszczyzny – leśnych uroczysk i jezior, królestwa ptaków, obraz ziemi, która stanowi azyl dla opuszczających miasto czytelników gazet. Znajomy pejzaż rozszerza się do perspektywy kosmicznej, mitycznej ziemi-ojczyzny różnych gatunków istnień, kraina niezniszczalna i życiodajna. Obok pejzażu często występuje mit podróżnika, wędrowca, awanturnika związany z głodem świata zafascynowanych światem, jego zmiennością i zapowiadaną agonią prowincjuszy.

Katastrofizm

Głównym dokumentem katastrofizmu Żagarów są wiersze i poematy członków grupy. Wspólnie wypracowali charakterystyczny sposób poetyckiego obrazowania i wyobrażania nadciągającej katastrofy. Pod pojęciem katastrofizmu można rozumieć taką postawę światopoglądową, która wychodząc od określonej analizy – najczęściej historiozoficznej – zapowiada nieuchronny zmierzch wartości uznanych za konstytutywne dla danego systemu kulturowego; postawę przy tym taką, która artykułować się może w różnym materiale gatunkowym, posługując się dowolnymi środkami artystycznymi. Wizje żagarystów w znacznym stopniu oparte są na wzorcach apokaliptycznych oraz romantycznych – przynosiły równocześnie obrazy „drugiego brzegu”, niewyraźne zarysy uniwersum odnowionego, obmytego z występku, cierpienia i zła w kąpieli z ognia i krwi. Katastrofa była dla nich kataklizmem przerażającym, ale koniecznym. W poetyce katastroficznej żagarystów odnaleźć można stylistyczne, konstrukcyjne i obrazowe „klisze” z biblijnej profetyki, elementy wizjonerstwa romantycznego (późny Słowacki, Mickiewicz), klasycystycznej idei ładu i harmonii, symbolistycznego poszukiwania „jądra” bytu, kasandrycznego apokryfu ludycznego, rewolucyjnej retoryki polityczno-społecznej, a nawet składniki dyskursu historiozoficznego.

strona: 1 2